دمنوش های گیاهی راز سلامتی

دمنوش نوعی نوشیدنی است که در آن جزئی از گل، برگ، ساقه، ریشه، دانه، پوست میوه یا اجزای دیگر گیاهان دارویی که قابل عصاره گیری است به صورت خشک یا تازه مورد استفاده قرار می‌گیرد. دم کردن یا گرفتن عصاره به وسیله آب متداول ترین و قدیمی ترین روش به کار بردن داروهای گیاهی است. روش تهیه به این صورت است که ابتدا روی گیاهی که به روش صحیحی خرد شده آب جوش می‌ریزند، سپس آن را به مدت 5-3 دقیقه در یک ظرف بسته شیشه ای یا سرامیکی (که به اصطلاح به آن ماگ می‌گویند) می‌گذارند و گاهی آن را به هم می‌زنند و سپس مایع را از کاغذ صافی، الک یا شبکه ریز عبور می‌دهند. اکثر دمنوش ها فاقد کافئین هستند و دارای تفاوت هایی با چای، جوشانده و عرقیات می‌باشند. به عنوان مثال چای نوعی نوشیدنی است که از برگ گیاهی به نام کاملیا سیننسیس تهیه می‌شود. مانند چای سیاه یا چای سبز اما دمنوش یا چای گیاهی از برگ، گل، پوست درخت (مانند دارچین) میوه، ریشه یا دانه گیاهان بخصوصی به غیر از کاملیا سیننسیس تهیه می‌شود.

از طرفی در دمنوش، گیاه را کمی کوبیده و در آب جوشیده شده به مدت چند دقیقه در حالی که در ظرف بسته است، روی بخار ملایم قرار می‌دهند و بعد صاف می‌کنند. لازم به ذکر است که مواد و املاح موجود در برگ، ساقه، ریشه، دانه و... متفاوت است و جوشاندن بیش از حد‌ آنها می‌تواند بسیار مضر باشد. نوشیدنی از گل گاوزبان، گل ختمی، به لیمو، سنبل الطیب نوعی دمنوش گیاهی است. در مقابل اگر گیاه را مستقیم با آب سرد یا گرم بجوشانند، جوشاندهای به دست می‌آید که خاصیت و اثر آن قوی تر از دمنوش است چرا که حین جوشاندن مواد بیشتری از گیاه خارج می‌شود. بسیاری از گیاهان باید به صورت دمکرده استفاده شود و اگر بر اثر ناآگاهی یا غفلت جوشانده شود، خاصیت آن تغییر می‌کند و گاهی موادی از گیاه آزاد می‌شود که دارای عوارض ناگواری خواهد بود. عرقیات گیاهی نیز مانند گلاب و عرق نعناع از تقطیر اسانس ریشه، پوست یا گلبرگ گیاهان طبی در آب حاصل می‌شود.

به طور کلی تاریخچه دمنوش را نمی‌توان از تاریخچه گیاهان دارویی جدا کرد. اگرچه گیاهان دارویی منشاء طبیعی دارند و در مقایسه با داروهای شیمیایی عوارض کمتری ایجاد می‌کنند، اما مصرف بی رویه یا غیر علمی از این گیاهان می‌تواند موجب عوارض ناخواسته و حتی مسمومیت های شدید گردد بنابراین مصرف دمنوش ها نیز همانند داروهای شیمیایی باید با آگاهی و پس از اطلاع از ساز و کار‌ آنها باشد. برای نمونه مصرف گل گاوزبان ایرانی به تنهایی در افرادی که فشارخون بالا دارند، می‌تواند به شدت مخاطره انگیز باشد. مواد مؤثره موجود در دمنوش ها نیز آرامبخش و مسکن (زردینه یا رنگیزه) مدر و معرق (پلی فنل) آنتی اکسیدان و ضد سرطان است که هر کدام با دارا بودن خواصی، تأثیر بسزایی در دمنوش ها ایجاد می‌کنند.

در دمنوش های ترکیبی هم معمولاً چند گیاه جهت رسیدن به یک منظور و هدف با هم ترکیب می‌شوند، برای مثال گروهی از دمنوش های ترکیبی انرژی زا، بعضی دیگر کم کننده فشارخون و گروهی دیگر آرام بخش هستند که برخلاف انرژی زاها که ضربان قلب و انرژی را افزایش می‌دهند به آرامش و تنش زدایی از بدن کمک می‌کنند. برخی از گیاهان دارویی از قدیم با هم مخلوط می‌شدند. این مخلوط می‌تواند اثرات تقویت کننده داشته باشد ضمن این که مخلوط کردن، سبب می‌شود برخی عوارض جانبی نیز کم یا حذف شود اما مخلوط کردن خودسرانه و بدون مطالعه، ممکن است باعث تداخل گیاهان دارویی شده و عوارض جانبی این گیاهان را افزوده یا حتی مخلوط کردن‌ آنها سبب از بین رفتن برخی خواص یا ایجاد یک سمیت جزئی یا شدید شود.

نمونه اثرات تقویت کننده دو گیاه دارویی، مخلوط بابونه آلمانی و گل ساعتی است. بابونه آلمانی ضد التهاب، مسکن، معرق و آرامبخش است همچنین گل ساعتی خواص آرامبخشی دارد. ترکیب این دو خواص آرامبخشی را افزایش داده در بهبود بی خوابی مؤثر است. نمونه دیگر چای ترش حاوی اسید سیتریک بوده میوه گل رز مقادیر زیادی ویتامین ث دارد ترکیب این دو دمنوش باعث تسریع و جذب ویتامین ث توسط عمل اسید سیتریک خواهد شد. در این میان نمونه بارز نوعی نوشیدنی سنتی حاوی منابع غنی کافئین در آمریکای جنوبی به ویژه آرژانتین، اروگوئه، پاراگوئه، بولیوی و جنوب برزیل است که به آن چای ماته می‌گویند. برای نوشیدن این چای از نوعی نی به نام بومبیال استفاده می‌شود.

به همین دلیل در سال های اخیر دمنوش های گیاهی و میوه ای مورد استقبال و مصرف برخی خانوارها قرار گرفته است. این استقبال دلایل مختلفی دارد. برخی برای نفع درمانی، تعدادی برای تنوع بخشیدن به نوشیدنی روزانه و بعضی هم به خاطر این که دمنوش را یک نوشیدنی شیک می‌دانند، از آن استفاده می‌کنند. براساس تحقیقاتی که در سال 1392 در ایران به عمل آمده 8/41 درصد از کل گیاهان دارویی که توسط مردم استفاده می‌گردد به صورت دم کردنی بوده است. از طرفی امروزه این تصور غلط که گیاهان دارویی بدون عوارض هستند بین مردم رایج شده اما باید بدانید دمنوش ها مانند برخی داروهای گیاهی یا شیمیایی امکان دارد همچون شمشیر دو لبه عمل کرده و علاوه بر مزایای سودمند اثراتی مانند کاهش یا افزایش قند و فشارخون از خود نشان دهند یا سبب بروز رخوت شوند یا ممکن است با غذاهای مصرفی و داروهای شیمیایی سازگار نبوده و به نفع شما نباشد. در نتیجه دمنوش ها باید به میزان متعادل و در صورت بیماری با مشورت پزشک مصرف شود.