دیمکاری گیاهان دارویی: راهکارها و موانع

مقدمه

کمبود آب در ایران از عوامل مهم محدود کننده کشاورزی مطرح است. یکی از راه هایی که برای حل اساسی مشکل کم آبی می‌توان مطرح نمود توجه بیشتر به استفاده از آب سبز و کشاورزی دیم است. گیاهان از اهمیت بالایی در درمان بیماری ها برخوردار هستند به طوری که محققان داروهای قرن بیست و یکم را در گیاهان جستجو می‌کنند و معتقدند حل مشکلات پزشکی آینده گیاهان خواهند بود. افزایش نیاز به دارو، سازگاری گیاهان دارویی با بدن و تأکید سازمان بهداشت جهانی بر جایگزینی داروهای شیمیایی به وسیله داروهای طبیعی، موجب شده است تا تجویز و مصرف گیاهان دارویی افزایش یابد. گیاهان دارویی از نظر مقاومت و ارائه عملکرد اقتصادی در شرایط دیم کم باران مناسب هستند و گیاهان چند منظوره روغنی-دارویی یا علوفه ای-دارویی معرفی شده و مورد توجه بسیار زیادی می‌باشند.

1- استفاده از آب سبز و پتانسیل اراضی دیم با افزایش جمعیت جهان و در جهت تأمین نیاز غذایی‌ آنها برآورد شده است که محصولات کشاورزی دیم در برخی مناطق تا بیش از 75 درصد نیاز غذایی تا سال 2025 را پوشش خواهند داد. در شرایط بحران کمبود آب رویکرد به سمت گیاهانی که از ویژگی های مقاومت به خشکی و نیاز آبی اندک داشته باشند از برنامه های اصولی و لازم در این مناطق است. ایران با میانگین بارندگی 250 میلی متر در سال در زمره مناطق خشک جهان محسوب می‌شود. محدودیت آب و تنش خشکی در کنار روند رو به افزایش جمعیت و توسعه فعالیت های صنعتی منجر به تشدید تخریب منابع شده است. در حال حاضر در ایران حدود 12 میلیون هکتار اراضی دیم وجود دارد که 7 تا 8 میلیون هکتار آن مناسب زراعت دیم بوده و 4 تا 5 میلیون هکتار باقیمانده از نظر توان تولید یا به دلیل بالا بودن شیب برای زراعت دیم مناسب نبوده و مناسب گیاهان مرتعی هستند. غالب گیاهان زراعی در اراضی دیم کشور عمدتاً شامل غلات (گندم و جو) و حبوبات (نخود و عدس) می‌باشند که با توجه به وسعت دیمزارهای ایران بسیار محدود است. هر چند که ارقام مناسبی از علوفه (ماشک و خلر) و دانه های روغنی (گلرنگ، آفتابگردان، بالنگوی شهری و کلزا) برای شرایط دیم معرفی شده اند. گیاهان چند منظوره دارویی-روغنی یا دارویی-علوفه ای همچون گلرنگ و بالنگوی شهری در اقلیم سرد معتدل دیم جایگاه خود را پیدا کرده و پتانسیل بسیار مناسبی را از خود نشان داده اند. توجه به کشاورزی دیم با توجه به اراضی وسیع و مستعد آن، علاوه بر این که می‌تواند منجر به صرفه جویی عمده در مصرف آب شود، در صورت کشت اقلام با ارزشی مانند گیاهان دارویی، می‌تواند رونق بخش کشاورزی و صرفه اقتصادی زیاد برای دیمکاران داشته باشد.

2- اهمیت گیاهان دارویی دیم ایران رویشگاه اصلی بسیاری از گونه های دارویی با ارزش بوده که در شرایط طبیعی و با بارندگی مختصر مواد مؤثره نسبتاً بالایی تولید می‌کنند. با کشت اصولی این گیاهان می‌توان تولیدات‌ آنها را افزایش داد و از این رهگذر تولیدات دارویی مصرف داخل و حتی صادرات را فراهم نمود. در مقایسه با گیاهان غالب دیم دیگر، گیاهان دارویی سازگار با محیط می‌توانند عملکرد قابل ملاحظه ای تولید نمایند و از نظر درآمد و اشتغال مقرون به صرفه باشند. سازمان بهداشت جهانی گیاهان دارویی را به عنوان گیاهانی که تمامی یا اجزایی از آن به صورت تازه، خشک یا فرآوری شده جهت تشخیص، درمان، پیشگیری و حفظ بهداشت بدن انسان، حیوان و دیگر گیاهان بکار رود تعریف کرده است. گیاهان دارویی دیم به علت عدم استفاده از کودهای شیمیایی و سموم مختلف یک محصول سالم می‌باشند. امروزه استفاده از داروهای گیاهی و نیز مواد آرایشی با منشاء گیاهی در کشورهای توسعه یافته رو به گسترش است و در حال حاضر 71 درصد داروهای مصرفی آلمان، 35 درصد سوئیس، 25 درصد آمریکا و انگلیس، 40 درصد ژاپن و بیش از 50 درصد چین و هند را داروهای گیاهی تشکیل می‌دهند و این نسبت در ایران 4 درصد است (حدود 300 قلم داروی گیاهی در کشور از 90 گونه گیاهی). کل سطح زیر کشت گیاهان دارویی (فضای باز و در سطوح بارور و غیر بارور)حدود 60576 هکتار است که از این میزان حدود 14 هزار هکتار (23 درصد)به شکل دیم و بقیه در شرایط آبی است. گیاهان از اهمیت بالایی در درمان بیماری ها برخوردار هستند. محققان معتقدند حل مشکالت پزشکی آینده گیاهان خواهند بود. افزایش نیاز به دارو، سازگاری گیاهان دارویی با بدن و تأکید سازمان بهداشت جهانی بر جایگزینی داروهای شیمیایی به وسیله داروهای طبیعی، موجب شده است تا تجویز و مصرف گیاهان دارویی افزایش یابد. همچنین عوارض جانبی، هزینه و زمانبر بودن کشف و تولید داروهای شیمیایی، مصرف گیاهان دارویی را در صنایع بهداشتی و دارویی افزایش داده است. گیاهان دارویی انحصاری زیادی در کشور وجود دارد که گیاهان کم توقعی از لحاظ آب هستند و با توجه به شرایط کم آبی در کشور نیاز آبی و تغذیه بالایی ندارند. بسیاری دیگر از گیاهان دارویی از نظر مقاومت و ارائه عملکرد اقتصادی در شرایط دیم کم باران مناسب هستند و با وجود آن در شرایط پرباران عملکرد بیشتری تولید می‌کنند. گیاهان یکساله مناسب مناطق دیم کم باران به دلیل کوتاهی فصل رشد می‌توانند به خوبی دوره رشد خود را تکمیل کرده و پیش از شروع گرما به تولید و عملکرد مناسب برسد.

گیاهان چندساله روز کوتاه مانند مرزه و رازیانه هم در شرایط دیم کم باران ممکن است در طی دوره طولانی تابستان با خشکی مواجه شوند و عملکرد مناسب نداشته باشد و بدین سان این گونه گیاهان باید در مناطق دیم پر باران و یا مناطقی که بارندگی تابستانه دارند به صورت دیم کشت شوند. ضمن این که برای گریز از تنش خشکی در مناطق دیم کم باران لازم است از سامانه تأمین کننده آبیاری تکمیلی و یا سایر شیوه های آبرسانی در شرایط دیم استفاده گردد. در کشت دیم گیاهان دارویی چندساله عمدتاً نه تنها در سال شخم و عملیات خاکورزی لازم نیست بلکه هزینه تولید این گیاهان نسبت به کشت سایر گیاهان دیم هم کمتر است. در جدول زیر برخی از گیاهان دارویی یک و چندساله مقاوم به شرایط خشکی که امکان تولید اقتصادی در اراضی دیم را دارند آورده شده است.3- چالش های تولید گیاهان دارویی دیم ایجاد زمینه استفاده از گیاهان دارویی در پیشگیری و درمان بیماری از راهکارهای کاهش هزینه استفاده از دارو و درمان است و به تأمین سلامت افراد جامعه کمک می‌کند. رونق بازار این گیاهان علاوه بر ایجاد اشتغال می‌تواند درآمد زیادی برای تولید کنندگان‌ آنها داشته باشد. کشورهای چین و هند با تولید این گیاهان توانسته اند در بازار جهانی برای خود جایگاه خاصی باز کرده و از مزایای اقتصادی آن بهره مند شوند. با وجود تنوع بالای گیاهان دارویی در ایران و با وجود پیشینه تاریخی در استفاده از گیاهان در درمان، متأسفانه شرایط تولید، عرضه و مصرف گیاهان دارویی در کشور مطلوب نیست. تعداد محدودی از مردم ایران با کاربردهای مهم داروهای گیاهی در علم پزشکی آشنایی داشته و اثرات و مزایای‌ آنها را باور ندارند. این در حالی است که در کشور چین، آلمان و فرانسه مصرف داروهای گیاهی به دلیل آموزش صحیح و آشنایی مردم با آن ها، تبلیغات و چاپ مجلات و نشریات تخصصی بسیار گسترده تر از ایران است. فروش گیاهان دارویی در ایران به شکل سنتی بوده و در برخی موارد گیاهان دارویی در عطاری ها ممکن است موجب ایجاد بیماری های میکروبی، قارچی و انگلی شوند. با بررسی پژوهشگران مشخص شد که آموزش، به کارگیری تکنولوژی و فرهنگ سازی سه فاکتور کلیدی جهت بهبود و توسعه گیاهان دارویی در کشور است. دسترسی آسان افراد محلی به گونه های مختلف گیاهان دارویی، عدم نیاز به سرمایه گذاری در برداشت از عرصه طبیعی، توجیه نبودن کشاورزان به اقتصاد تولید این گیاهان، آشنا نبودن کشاورزان با روش های کشت داشت و برداشت و عدم حمایت سازمان ها و مؤسسات مرتبط جهت توسعه کشت گیاهان دارویی از عواملی است که مانع توسعه‌ آنها شده است.

نتیجه گیری کلی

با توجه به سطح وسیع اراضی دیم و پتانسیل موجود در این اراضی برای تولید گیاهان دارویی دیم در جهت تنوع بخشی به محصولات دیم و افزایش پایداری تولید در این عرصه و همچنین استفاده از اراضی دیم کم بازده و شیبدار در تولید گیاهان دارویی چندساله، شناسایی گیاهان دارویی مقاوم به تنش های محیطی بسیار مهم است. همکاری بخش های تحقیقاتی در زمینه دیم و گیاهان دارویی با در نظر گرفتن شرایط اجتماعی و اقتصادی دیمکاران و فرهنگ سازی استفاده از آن در جامعه می‌توان چالش های موجود در این زمینه را بهتر شناسایی کرد و در توسعه‌ آنها اقدام نمود.